گروه فرهنگی «سراج24»- مرتضی اسماعیل دوست: ساناز بیان، نویسنده و کارگردان فعال در عرصه تئاتر است که آثاری اجتماعی چون «عامدانه، عاشقانه، قاتلانه» را به صحنه برده و نویسنده نمایش هایی چون «هتلی ها» به کارگردانی همسرش،حمید رضا آذرنگ است. این هنرمند که دغدغه نگارش و اجرای تئاتری همراستا با واقعیت های اجتماعی دارد، در گفت و گوی پیش رو درباره نگاه ارادتمندانه و شوق مشتاقانه اش برای فعالیت در هنر نمایش سخن می گوید. اشتیاقی که به دلیل فضای نامطلوب امروز، شکل عینی به خود نیافته است. گفت و گویی مفصل با ساناز بیان از نویسندگان و کارگردان های فعال این روزهای تئاتر که 2 اثر را در جشنواره تئاتر فجر به عنوان نویسنده و کارگردان به عهده داشت، در ادامه می‌خوانید.
*سراج24: با چه تفکری نمایشنامه «عامدانه،عاشقانه، قاتلانه» شکل گرفت؟
-بیان:قصه این نمایش درباره 3 زن متهم به قتل و الهام گرفته از پرونده های جنایی سال های اخیر است. برای نوشتن نمایشنامه «عامدانه،عاشقانه، قاتلانه» در حدود 2 سال وقت گذاشتم و از تابستان 88 که ایده آن به ذهنم رسید تا سال 90 مشغول نگارش شدم و از طریق بررسی پرونده های مختلف و گفت و گو با افرادی در این زمینه سعی کردم هر چه بیشتر به واقعیت رخدادها نزدیک شوم.
*سراج24: شما به دنبال شیوه ای از مستند گرایی در نگارش و اجرای آثار نمایشی هستید. از دغدغه های این نوع تئاتر بگویید.
-بیان:نمایش «عامدانه،عاشقانه، قاتلانه» در گونه تئاتر مستند می گنجد و عمده دیالوگ های به کار رفته در آن مستند بوده و براساس دیالوگ های واقعی شخصیت هایی که مورد الهام قرار گرفتند، نوشته شده است.
*سراج24: یعنی دیالوگ ها برگرفته از منابعی کاملا واقعی نوشته شده است؟
-بیان:دیالوگ های مورد استفاده از میان گفت و گوهای پرسش کننده و کاراکترهای مربوطه شکل گرفت. این نوع نمایشنامه نویسی خیلی دشوارتر از انواع دیگر نوشتاری بوده و باید سعی کرد که هر چه بیشتر به فضا و حس افراد مورد نظر نزدیک شویم تا مورد باورپذیری مخاطب قرار گیرد. در این شیوه به دلیل این که مانند اشکال دیگر نمایشنامه نویسی، کمتر از خیال پردازی استفاده می شود، منابع پیرامونی محدودی هم برای استفاده وجود دارد و تنها باید به ماده خام در اختیار بسنده کرد. من به دلیل تجربه مختصری که در سال های دور با تنظیم کردن نوار گفت و گوها در چند رسانه داشتم، با این نوع شیوه کار آشنایی کامل داشتم و آن تجربه به من برای تنظیم مصاحبه ها کمک کرد.
*سراج24: دغدغه تئاتر مستند باعث شد که به ترجمه کتاب «به سوی واقعیت» دست بزنید؟
-بیان:بله، البته کتاب «به سوی واقعیت» به دلیل مشکلاتی که با ناشرش پیدا کرد، فعلا به انتشار در نیامده و در اختیار ناشر دیگری قرار گرفته است. علاقه به این نوع تئاتر به دلیل است که در این دوره فکر می کنم می توان به تئاتر مستند به عنوان یکی از شاخص ترین آثار نمایشی توجه کرد و این مساله ای است که در تئاتر جهان مورد توجه بسیاری قرار گرفته است و کاربردهای مختلفی جدا از وجه هنری می تواند داشته باشد. بنابراین جا دارد به شکلی درست این نوع تئاتر را در کشورمان مورد استفاده قرار دهیم. به هر حال درباره هر نوع تئاتری که از غرب وارد می شود دچار سوء تفاهماتی خواهیم شد و نیاز به طی کردن مرحله ای برای گذر از اشتباهات برای استفاده ای صحیح خواهیم بود.
*سراج24: جدا از به کارگیری دیالوگ های مستند، در فرم اجرا هم از عناصر این نوع تئاتر مستند بهره می برید؟
-بیان: در فرم اجرا سعی دارم در مرز میان واقعیت و خیال حرکت کنم. برای مثال در نمایش «عامدانه،عاشقانه، قاتلانه» با 3 کاراکتر متهم شده به قتل و یک روزنامه نگار مواجه هستیم که از آن ها 3 تن مرده اند و تنها یک نفر زنده است و از این رو سعی کردم به سمتی از واقع گرایی غلظت یافته و در عین حال به سوی فضایی انتزاعی حرکت کنم و این نمایش کاملا میان واقعیت و خیال روایت می شود.
*سراج24: پیش از این در در کنفرانس زنان نمایشنامه نویس در استکلهم سوئد هم اجرایی از این نمایش داشته اید؟
-بیان: در آن جا گروهی سوئدی از این متن استفاده کرده و به زبان انگلیسی اجرایی را به صحنه بردند.
*سراج24: چقدر نگاه زنانه در آثارتان برجسته می شود و آیا این مساله موجب کمرنگ شدن نقش و جایگاه کاراکترهای مرد هم خواهد شد؟
-بیان: بله، نگاه زنانه در آثارم وجود دارد و گفتمان زنان یکی از مهم ترین دغدغه هایم است. من به شخصه معتقدم که در عالم هنر تا رنج و زخم و به قول روانشناسان، تروما وجود نداشته باشد شکل گیری هنر معنای چندانی نمی یابد و نمی توان نادیده گرفت که مسائل مربوط به زنان یکی از مسائل مهم انسان معاصر است و این موضوع حتما در کارهای من هم نمود خواهد یافت. من ابایی ندارم که عنوان کنم دغدغه مسائل اجتماعی در حوزه زنان را دارم و برای هر ذهن هوشیار دغدغه مندی این مساله باید مورد توجه قرار گیرد.
*سراج24: این نوع توجه به مسائل زنان چه تمایزی با بحث فمینیسم گرایی خواهد یافت؟
-بیان: شاید بعضی ها توجه به مساله زنان را همردیف تقابل با مردان در نظر می گیرند. این در صورتی است که مساله مهمی که باید مورد توجه قرار گیرد، تقسیم قدرت در ساختاری منسجم است. برای مثال در نظام خانواده وقتی پدرسالاری حاکم باشد نه تنها شرایطی نامساعد برای زنان پیش می آید بلکه مردان خانواده نیز در این شرایط وضعیت نامطلوبی خواهند یافت.
*سراج24: یعنی عدم رعایت حقوق متقابل موجب شکلی نامنسجم در قاعده زیست خواهد شد.
-بیان: بله. ببینید وقتی ما درباره اهمیت توجه به حقوق زنان صحبت می کنیم، داریم درباره بخش مهمی از حقوق انسان حرف می زنیم و این به منزله نادیده گرفتن حقوق مردان نخواهد بود. این مساله در اجرای نمایش «عامدانه،عاشقانه، قاتلانه» مورد توجه قرار گرفت که خیلی ها از آن به عنوان نقطه قوت نمایش یاد کردند. در زندگی هم بارها اتفاق افتاده که باورهای زن ستیزانه توسط خود زنان به جامعه منتقل می شود، یعنی مادری به دخترش می گوید که حق کمتری نسبت به برادرش دارد! بنابراین مساله مهم اندیشه برابری خواهانه میان زنان و مردان بوده و سرکوب مردان مدنظر نمی باشد. مهم نیست که اندیشه زن ستیزانه را یک زن بازتولید می کند یا یک مرد، چرا که این اندیشه مذموم است.
*سراج24: در نمایش «هتلی ها» هم که نمایشنامه اش از آن شما است، جدا از بحث های انسانی و مساله مهاجرت به قربانی شدن عواطف زنان در نسل های مختلف پرداخته اید.
-بیان: در نمایش «هتلی ها» بیشتر به نگاه انسانی توجه شده و مساله جنسیت مورد نظر نبوده است و همانطور که می بینیم شخصیت مجید هم دچار معضلاتی در زندگی است.
*سراج24: اما راوی دختری است که درد فراغ پدر داشته و زن نیز حسرت نماندن شوهرش دارد!
-بیان: بله. اما این را هم در نظر بگیریم که در «هتلی ها» همان طور که سهیلا به عنوان زنی روشنفکر دچار سرخوردگی هایی شده است، مجید هم شرایطی مشابه یافته و در طوفان اقتصادی رخ داده نابود می شود. البته در مورد نگین، دختر راوی که در دوران حال به سر می برد می توان چنین تلخی اتفاقات را دید و این دختر با وجودی که تحصیلکرده می باشد به دلیل شرایط نامناسبی که دارد، انتخاب می کند که تنها زندگی کند.
*سراج24:به هر حال دختر حاصل رنج نسلی سرخورده می باشد که حالا این درد را با خود حمل می کند و شما با انتخاب دختر برای چنین شخصیتی نمایانگر رنج دخترانگی و یا زنانگی بوده اید.
-بیان:بله، دشواری های زیستن برای زن و یا دختر در تهران امروز بسیار بیشتر از مردان است و از این نظر شخصیت شکننده دختر را انتخاب کردم. جالب این که در ابتدا می خواستم چنین شخصیتی را برای پسری در نظر بگیرم اما بعدها دیدم که چقدر برای یک دختر این خانه به دوشی سخت تر است.
*سراج24: اولین اجرایی که در صحنه داشتید را تداعی کنید.
-بیان:من ورودی سال 1380 از دانشگاه هنر و معماری هستم و از سال 82 و در دوران دانشجویی اولین کارم را با نام «سایه روشن» به صحنه بردم و بعد از آن هم در حدود 10 کار را اجرا کردم که بیشتر اجراهایم در خارج از کشور بوده است، از جمله نمایشنامه «خانه عروسک» ایبسن را ترجمه و در چند کشور مانند نروژ و بلغارستان به اجرا درآوردم.
*سراج24: چرا آثارتان جدا از نمایش «عامدانه،عاشقانه، قاتلانه» در داخل چندان بازتاب رسانه ای نیافت.
-بیان: رفتار و نوع نگرش افراد در شیوه فعالیت شان تجلی می یابد و این مساله ای که اشاره می کنید به دلیل روحیه خودم هم هست که دنبال جار و جنجال رسانه ای نیستم و حتی از کمک کسانی به عنوان مشاور رسانه ای در کارهایی استفاده می کنم که به دنبال بزرگ نمایی و هیاهوی معمول نباشد، چرا که دوست دارم مخاطب بی واسطه با اثر ارتباط برقرار کند. من در مورد هیاهوی بیهوده برخی نمایش ها نقد دارم و در آثارم به هیچ وجه دنبال بزرگ نمایی نیستم و سعی می کنم یک جور خویشتن داری در شکل ارائه آثارم نشان دهم.
*سراج24: از این نظر به دنبال مخاطبان خاص تری هم هستید؟
-بیان:اتفاقا به دنبال مخاطبان عادی تئاتر هستم و به دنبال تقسیم بندی مخاطبان نبوده و در آثارم به دنبال هر نوع تماشاگری می باشم و اجرای نمایش «عامدانه،عاشقانه، قاتلانه» هم نشان داد که می توان هر نوع تماشاگری داشته باشیم.
*سراج24: البته این نمایش هم به لحاظ موضوعی و هم استفاده از بازیگران مطرح شرایط جذب مخاطب را داشت؟
-بیان:انتخاب بازیگران نه به دلیل جذب مخاطب بلکه ویژگی های بازی شان بوده است و اتفاقا ما پیش از اجرای نمایش اصلا فکر نمی کردیم استقبال مناسبی از آن شود و تنها به دلیل باوری که داشتیم هم پیمان شدیم که نمایش را به صحنه ببریم. در حالی که 2 برابر ظرفیت سالن در روزهای آخر این نمایش تماشاگر آمده بود! من به دنبال تقسیم بندی مخاطبان نیستم و آن چه را که فکر می کنم مناسب باشد را اجرا می کنم. حالا ممکن است از اثری استقبال بالایی صورت بگیرد و شرایط مغایری هم پیش بیاید. اما من سعی می کنم خودم باشم و فارغ از هر نوع اتفاقی نگاه خود را در اثرم حفظ کنم.
*سراج24: چقدر از اندیشه های همسر هنرمندتان، حمیدرضا آذرنگ در آثارتان بهره می برید؟
-بیان: من انسانی مستقل با اندیشه های مختص به خودم هستم. با وجودی که شرایط همکاری بین ما پیش آمده اما اندیشه های متفاوت خودمان را در عرصه هنر داریم.
*سراج24: در نمایش «هتلی ها» که شما نویسنده و آقای آذرنگ کارگردان می باشد، مشابهت هایی میان نگاه اجرایی شما و طرح های نوشتاری آقای آذرنگ وجود دارد.
-بیان: من چند سال پیش که اصلا با آقای آذرنگ ازدواج نکرده بودم، نمایشی با نام «خواب های خاموشی» داشتم که چندین اجرای خارجی هم داشت و جایزه نمایشنامه نویسی هم بابت آن گرفته بودم. آن نمایش هم مانند «هتلی ها» مربوط به دوران جنگ و زمان بمباران تهران بود که کودکی ما در آن ایام شکل گرفت. پس من هم چنین سوژه هایی را از سال ها پیش در سر داشتم. از طرفی اگر آثار ما را کنار هم قرار دهید شاهد تفاوت نگاه های ما خواهید شد و این مساله مهمی است که در صورت تاثیرپذیری از فردی دیگر نمی توانی خودت باشی. البته این را هم عنوان کنم که من با کمال افتخار از حضور ایشان استفاده کرده وخواهم کرد، همان طور که در عالم حرفه ای می توان از همکاران خود مشاوره مناسبی گرفت. حمیدرضا آذرنگ هم در نمایش «عامدانه،عاشقانه، قاتلانه» خیلی کمک کرد و تاثیر حضورش در به ثمر رسیدن کار انکار نشدنی است. اما هیچ وقت به دنبال تاثیرگذاری و دگرگون کردن همدیگر نیستیم.
*سراج24: پس ایده نگارش «هتلی ها» از طریق ایشان مطرح نشده بود؟
-بیان: خیر، به هیچ وجه. بخشی از نمایش «هتلی ها» واقعی و برگرفته از اتفاقی است که برای خودم پیش آمده بود و در آن زمان بچه های مهاجر که عنوان هتل بین المللی تهران به محل اقامت خود داده بودند، در همسایگی ما زندگی می کردند. آن مساله دسته گلی هم که در نمایش عنوان می شود در جشن تولد 10 سالگی من پیش آمده بود و من چنان از مساله رخ داده ناراحت بودم که به دنبال عذرخواهی از آن همسایه مان که سمیه نام داشت، بودم و اصلا این مساله بهانه ای برای نوشتن نمایشنامه «هتلی ها» شد.
*سراج24: با این وجود مشخص است که سلیقه همسویی با حمیدرضا آذرنگ بابت دغدغه های انسانی و پرداخت به موضوع جنگ دارید؟
-بیان: بله، همین طور است. برای من حمیدرضا آذرنگ به عنوان همکار بهترین کسی است که به دلیل نوع نگاه ارزنده و هوش هنری مورد قبول است و همیشه از او مشورت خواسته و نظر می خواهم.
*سراج24: زنان ایرانی در عصر حاضر چه نقشی در پیشبرد توسعه کشور دارند؟
-بیان: این سوال کمی کلی است و درست نمی دانم چطور می توانم به آن پاسخ بدهم. خب جامعه زنان در درجه اول نیمی از جامعه انسانی یک کشور هستند. باید ببینیم مراد از توسعه چیست. اگر مقصود توسعه فرهنگی منظور است، خب این که دانشگاه رفتن دختران، امروز یک اتفاق فراگیر شده اتفاق خوب و امیدوار کننده ای است.اما ای کاش در فضاهای اجتماعی و در ارائه فرصت های شغلی فرصت های بیشتری برای زنان وجود می داشت.
*سراج24: به نظرتان با همه محدودیت های تاریخی در قبال زنان، حضور و افزایش هنرمندان در شرایط امروز نشانگر پوست اندازی تفکر جامعه نسبت به زنان می باشد؟
-بیان: هم تغییر تفکر جامعه و هم تغییر تفکر خودشان نسبت به قابلیت هایشان می تواند باشد. به هر حال این که بنشینیم و منتظر باشیم بقیه تغییر کنند و آنها دعوت مان کنند داخل گود شویم، یک اتفاق محال و نشدنی است. اگر می خواهیم چیزی داشته باشیم باید برای به دست آوردنش بجنگیم و تلاش کنیم. اگر هر کس از خودش و پیرامون خودش شروع کند آن وقت یک اتفاق فراگیر می افتد.
*سراج24: در هنر بیشتر به دنبال انعکاس خاطرات خود هستید و با این که انعکاس دردهای دیگران برای تان در اولویت قرار دارد؟
-بیان: می شود حالت سومی هم متصور شد. این که از یک تجربه شخصی یک اثر فراگیر و عمومی ساخت. فکر می کنم برای من شکل ایده آلش همین باشد. به هر حال همه ما محصول شرایط و خاطرات و محیطی که در آن بالیده ایم هستیم. محیطی که آن را با عده بسیاری شریک بوده ایم. همه ما به عنوان انسان از هر نژاد و هر قومیت تجربه های انسانی مشترکی داشته ایم که شاید بسیار از آن چه فکر می کنیم به هم نزدیک می باشند. آن نوع هنر که از درون نویسنده بیرون می آید اما در پرداخت هنری واجد کیفیت حرفه ای می شود و قابلیت تعمیم پذیر بودن پیدا می کند شکل ایده آل من است. یک صداقتی در این نوع کارها وجود دارد که من بسیار دوستش دارم.
*سراج24: نقش همسری هنرمند چه مزیت ها و احیانا دردسرهایی خواهد داشت؟
-بیان:ازدواج کردن یک تصمیم و انتخاب شخصی است. در هر بستر فرهنگی ای و با هر روحیه و شخصیتی می تواند تبعات خودش را داشته باشد. کار هنری به نحوی که ما انجام می دهیم قواعد و سختی های خاص خودش را دارد. سفرهای متعدد و ساعت های فشرده کاری طاقت فرسایی هم به دنبال دارد. در چنین شرایطی خوشحالم که همسرم همکارم است و همیشه دوست و همراهم می باشد.
*سراج24: همچنان به دنبال فعالیت های تئاتری خواهید بود؟
-بیان: واقعیتش این است که دیگر از تئاتر احساس ناامیدی دارم و این مساله در هنرمندان دیگر هم وجود داشته و در من به عنوان عضوی کوچک چنین سرخوردگی رخ داده است.
*سراج24: با وجود ایجاد سالن های خصوصی و گروه های جوان با اجراهایی متفاوت، شرایط نامطلوبی را برای تئاتر عنوان می کنید؟
-بیان: شرایط اصلا بهتر نشده است. ببینید گفتمان تئاتر خصوصی در گیشه مطرح می شود، یعنی خود گروه های تئاتری باید هر کاری کنند تا دخل و خرج خود را به دست آورند.
*سراج24: پس به نظرتان در موقعیت کنونی تنها گروه های نیمه حرفه ای امکان رشد خواهند یافت؟
-بیان:من مخالف وجود سالن های خصوصی و اجرای نمایش های نیمه حرفه ای نیستم اما نباید تنها دلخوش به تقویت این بخش باشیم و مساله مهم می بایست تقویت بخش حرفه ای تئاتر باشد که نمایانگر رشد و تقویت هنر نمایش در کشور خواهد بود.
*سراج24: با این شرایط باز هم در عرصه تئاتر فعالیت خواهید کرد؟
-بیان: یک ناامیدی کلی میان افراد علاقمند و دغدغه مند تئاتر وجود دارد که نوعی سرخوردگی را ایجاد کرده است. برای همین الان دنبال نوشتن برای سینما هستم و دوست دارم در این عرصه فعال باشم و در این مسیر 2 نمایشنامه خود را تبدیل به فیلمنامه خواهم کرد. اگر چه دوست دارم شرایط برای اجرای نمایشنامه «آبی مایل به صورتی» در سال آینده فراهم شود.
*سراج24: پس علاقه به فعالیت سینمایی در شما ایجاد شده است!
-بیان: نمی توان گفت علاقمند به سینما هستم بلکه شرایط حرفه ای مجبورم کرده که فعال باشم. متاسفانه هوای تئاتر سنگین شده و نفس کشیدن در آن سخت و دیدن اتفاقات ناگوار در آن برایم دردناک است. از این جهت فکر کردم اگر به سینما کوچ کنم حال بهتری خواهم داشت.
*سراج24: فکر می کنید شرایط سینما بهتر از تئاتر است؟! حتما آقای آذرنگ از مشکلات سینما برای تان گفته اند.
-بیان: شرایط بهتر نیست، بلکه مساله مهم این است که من تئاتر را عاشقانه دوست دارم و دیدن و تحمل مشکلات آن برایم سخت است اما سینما را تنها به عنوان کاری حرفه ای دنبال خواهم کرد و از بابت مسائل موجود در آن مانند تئاتر رنج نمی کشم، چرا عشق به تئاتر و تماشای مشکلات آن باعث شکنندگی ام خواهد شد.
